انواع وصیت‌نامه

وصیت‌نامه به یک اعتبار به دو نوع تقسیم می‌شود:

• تملیکی: مثلاً وصیت کند مالی به شخصی خاصّ داده شود یا در مسیر خاصی مانند مسجد مصرف شود.
• عهدی: مثلاً دربارۀ مکان دفن و سرپرستیِ فرزندان و بدهکاری‌ها وصیت کند.

هنگام نوشتن وصیت‌نامه به این بیست نکته توجه داشته باشید

1. وصیت‌کردن بر کسی که قرض دارد یا امانتی از مردم نزد اوست یا واجباتی مانند نماز و روزه و حجّ یا کفارات بر عهده دارد، واجب است.
2. برای تنظیم وصیت‌نامه حتماً به عالمِ دینی که به مسائل وصیت آشنایی کامل داشته باشد مراجعه فرمایید.
3. وصیّ انسان باید فردی مورد وثوق و اطمینان باشد.
4. برای وصیت‌نامه از چند نفر از افراد مورد اعتماد به‌عنوان شاهد استفاده کنیم.
5. بهتر است همان‌گونه که حضرت امیرالمؤمنین8 در نهج‌البلاغه (صبحی‌صالح، ص۵۱۲) می‌فرماید، خودمان وصیّ خود باشیم و کارهای خیری که دوست داریم بعد از ما، برایمان انجام دهند، خودمان در زمان زندگی انجام دهیم.
6. انسان فقط نسبت به نحوۀ هزینه‌کردن یک‌سوّم از داراییِ خود پس از مرگ اختیار دارد و بیش از آن از اختیار او بیرون است و چگونگیِ تقسیمِ دوسوّم باقیماندۀ آن به‌گونه‌ای است که خداوند معین فرموده است. بنابراین نمی‌توان وصیت کرد که مثلاً ارث پسر و دختر یکسان باشد یا بیش از آنچه خداوند معیّن فرموده است به یکی از وارثان پرداخت شود، مگر آن‌که همۀ وارثان بالغ و رشید بوده و به این‌گونه تقسیم در زمان حیات یا پس از مرگِ وصیت‌کننده راضی بوده و اجازه دهند. هم‌چنین محروم‌کردن برخی از ورثه از ارث معنا ندارد و بی‌تأثیر است.
7. وصیت به یک‌سوم برای امور خیریه در صورتی خوب است که وارثان نیازمند نباشند؛ اما در صورتی که آنان حقیقتاً نیازمندند بهتر است به کمتر از یک‌سوم (مثلاً یک‌چهارم یا یک‌پنجم) وصیت شود.
8. بهتر است در وصیتِ به یک‌سوم یعنی «ثُلث» بخش معینی از دارایی را تعیین کنیم تا به‌اندازه یک‌سوم از همان بخش برداشته شود؛ مثلاً قید کنیم که از خانه یا مغازه یا پول‌های نقد یک‌سوم برداشته شود؛ زیرا وصیت به یک‌سوم از همۀ دارایی، برای وارثان موجب زحمت خواهد بود.
9. بهتر است از وصیت به اموری که موجب زحمت بازماندگان می‌شود (مانند: انتقال جنازه به جای دیگر یا چگونگی برگزاری مراسم) پرهیز کنیم.
10. با توجه به گسترش اسراف و تشریفات در مراسم ترحیم، شایسته است که انسان در وصیت‌نامۀ خود بر بی‌آلایش‌بودنِ مجالس و حذف رسم‌ورسومات اشتباهی که خشنودی شارع مقدس را در پی ندارد، تأکید کند.
11. در صورتی که ارزش ریالی مهر همسر اختلاف زیادی پیدا کرده باشد، به‌فتوای برخی از مراجع تقلید باید مصالحه صورت گیرد؛ لذا در این مسئله باید از مرجع تقلید خود یا دفتر و نمایندۀ ایشان سؤال شود.
12. برای نایب‌گرفتن در حجّ یا قضای نماز و روزه (به‌ویژه در نیابت حجّ) حتماً با دفتر مرجع تقلید خود ارتباط برقرار کنید؛ زیرا نایب شرایط خاصی دارد و هر کسی نمی‌تواند در این امور نیابت کند.
13. کسانی که فرزند صغیر دارند اگر برای مراسم پس از مرگ خود وصیت به برداشتن از ثلث نکنند، بازماندگان نمی‌توانند از سهم صغیر برای انجام این مراسم هزینه کنند. در این صورت تنها می‌توان از اموال متوفّی برای انجام غسل و کفن و تهیه قبر (مطابق شأن میت) هزینه کرد، مگر اینکه باقی ورثه از سهم خود هزینه کنند.
14. قیّم فرزندان صغیر میّت (فرزندانی که بالغ و رشید نیستند)، پدرِ میت می‌باشد و در صورت نبودِ وی، حاکم شرع قیّم را تعیین می‌کند، مگر اینکه میت در وصیت، قیّم را تعیین کرده باشد.
15. قبل از هرگونه تصرف در اموالِ میت، باید بدهی‌های شرعی او (مانند: حجّ واجب، خمس، زکات و مظالم) یا بدهکاری به افراد (مانند: مهریه همسر و…) از اصل مال او پرداخت شود، اگرچه میت به آن‌ها وصیت نکرده باشد. در ضمن تمام بدهی‌های مدّت‌دارِ انسان پس از مرگ به‌روز شده و باید فوراً پس از مرگ توسط وارثان از اموال میت پرداخت شود. پس از پرداخت این حقوق و بدهی‌ها اگر از مال میت چیزی اضافه آمد چنانچه در مورد ثلث اموالش وصیت کرده باشد باید به آن وصیت عمل کرد و پس از آن بقیۀ اموال به وارثان میت تعلق دارد.
16. مرد می‌تواند برای آن‌که همسرش پس از مرگ او گرفتار مشکلاتی در مسکن نشود در زمان حیات خود، حقّ استفاده از خانۀ مسکونی خود را تا زمان حیات همسرش به وی واگذار کند و در نتیجه پس از مرگ شوهر، استفاده از خانۀ مسکونی در اختیار همسر خواهد بود و پس از فوت او خانه میان وارثان تقسیم می‌شود. به این کار در اصطلاح فقه اسلامی «حَبْس» یا «عُمْری» گفته می‌شود. انجام این کار نیازمند شرایط خاصی مانند ایجاب و قبول است که حتماً برای آگاهی از این شرایط باید به یک عالم دینی مراجعه کرد. لازم به یادآوری است: در این صورت خانه از ملک شوهر و پس از مرگ او از ارثیه وارثان بیرون نمی‌رود. هم‌چنین انسان می‌تواند استفاده از تمامی اثاث خانه را به همین شکل به همسرش تا زمان حیات همسرش واگذار نماید. بسیار مناسب است که این امور نیز در وصیت‌نامه آورده شود.
17. انسان می‌تواند اموالی که برای استفادۀ دیگران خریده است (مانند فیش حجّ و عمره، لباس، طلا و سایر زیورآلاتی که برای همسر و خانواده‌اش تهیه کرده) را در زمان حیات به آن‌ها ببخشد.
18. سعی کنید وصیت‌نامه خود را در چند نسخه بنویسید تا در صورت مفقودشدن برخی از نسخه‌ها، وارثان دچار مشکل نشوند و برای جلوگیری از مشکلات احتمالی بهتر است وصیت‌نامه خود را در دفتر اسناد رسمی به‌ثبت برسانید.
19. همه‌ساله وصیت‌نامه را مطالعه کنید تا اگر مواردی از آن نیازمند تغییر بود، اصلاح شود.
20. پس از فوتِ شخص باید فوراً وصیت‌نامۀ او خوانده و به آن عمل شود؛ زیرا ممکن است دربارۀ نماز بر جنازه، تغسیل، تکفین و محل دفن، سفارش خاصی کرده باشد که عمل به آن پس از دفن ممکن نخواهد بود و تغییر در وصیت‌نامه توسط وصیّ و ورثه بدون عذر شرعی جایز نیست.